Στάση στο Καλαμάκι

Δύο αρχαία δημοτικά ψηφίσματα από την περιοχή του σύγχρονου Αλίμου:  Αλιμουσίων – Ευωνυμέων

Ομιλία του κ. Γεώργιου Σταϊνχάουερ,  Επίτιμου Έφορου Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων,

στην εκδήλωση της ΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟ ΚΑΛΑΜΑΚΙ με τίτλο "… ἀρετῆς ἕνεκα και δικαιοσύνης … " 

που πραγματοποιήθηκε στις 4/12/23 στο Πολιτιστικό Κέντρο Αλίμου.

Η αρχαιολογική έρευνα που συνόδευσε τη ραγδαία μεταπολεμική ανάπτυξη, μας έχει ήδη δώσει μέσα από τα ιερά, τα θέατρα, τα σπίτια τα εργαστήρια και τα νεκροταφεία, που έφερε στο φώς, μια άγνωστη προηγουμένως εικόνα των οικισμών των δυο δήμων, του Αλιμούντος και του Ευωνύμου που μοιράζονταν στην αρχαιότητα την περιοχή.

Με αφορμή δύο επιγραφές, μια από κάθε δήμο, θα προσπαθήσω να αναδείξω τις πληροφορίες που μπορεί να αντλήσει κανείς από αυτά τα σε πρώτη όψη λιγότερο ελκυστικά μνημεία, όπως οι επιγραφές, για τη κοινοτική ζωή και την εξέλιξη των αττικών δήμων στο κρίσιμο για την ιστορία των Αθηνών (και όλου του ελληνισμού) δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, και ειδικά στα 20 χρόνια, που σημάδεψε η μορφή του Αλεξάνδρου 

Η πρώτη είναι ένα ψήφισμα του παραλιακού δήμου του Αλιμούντος (εικ. 1). Σε αντίθεση με το μεσόγειο Ευώνυμον ο Αλιμούς, ήταν ένας από τους μικρούς αττικούς δήμους, με μόνον τρεις βουλευτές, που σημαίνει ένα ανδρικό πληθυσμό όχι μεγαλύτερο από 150 δημότες, οι οποίοι μἀλιστα, όπως γνωρίζουμε από τον κατά του Ευβουλίδη λόγο του Δημοσθένη είχαν περιοριστεί τον 4^ο αι. σε περίπου ογδόντα. Είναι ωστόσο τη μνήμη αυτού, και όχι του Ευὠνυμου που μας έχει κληροδοτήσει η αρχαιότητα. Όχι μόνο ως της πατρίδας του Θουκυδίδη. Διάσημος ήταν ο ναός της Δήμητρας και της Κόρης, το Θεσμοφόριον του Αλιμούντος, που έχει εντοπιστεί στο λόφο της Αγίας Άννας. Ο Ηρόδοτος και ο Στράβων και ο Παυσανίας μιλούν για το ναό της Αφροδίτης Κωλιάδος και των Γενετυλλίδων θεών στο ακρωτήριο του Αγ. Κοσμά, που ταυτίζεται πλέον οριστικά με την άκρα Κωλιάδα (Ηροδ. 8.96, Στρ. 9.1.21, Παυσ. 1.1.5). Εκεί τοποθετείται και η αγροικία του στρατηγού Χαβρία, που είναι γνωστή από το ψευδοδημοσθένειο κατά Νεαίρας λόγο, ενώ o κατά του Ευβουλίδη λόγος του ίδιου προσφέρει μια μοναδική ματιά στην εσωτερική ζωή του δήμου: τη λειτουργία και τα εσωτερικά του προβλήματα.

Η στήλη βρέθηκε, όπως σημειώνει ο Hondius κατά τη διάρκεια οδοποιητικών εργασιών στην παραλιακή λεωφόρο κοντά στην είσοδο του παλαιού αεροδρομίου τού Ελληνικού, στην κορυφή ενός λοφίσκου, που σημειώνεται με το υψόμετρο 38,6 μ. Το δείχνουν η προσεγμένη στοιχηδόν γραφή, καθώς και η ταυτότητα των προσώπων που αναφέρονται σ´ αυτήν, η επιγραφή ανήκει σε μια, την τελευταία, περίοδο προσπάθειας ανάκαμψης των Αθηνών κάτω από την διοίκηση του ρήτορα Λυκούργου.

Δίνω την μεταγραφή (εικ.2) και μια σύντομη περίληψη. Όπως συνηθίζεται, το ψήφισμα αρχίζει με την επίκληση των θεών. Ακολουθεί η εισήγηση ενός δημότη, του Θεοφίλου, για την χορήγηση τιμών σε κάποιον Χαρίσανδρο. Ο λόγος που επικαλείται ο εισηγητής είναι ότι ο τιμώμενος είχε φροντίσει κατά την περασμένη χρονιά για την τέλεση των δημοτικών θυσιών (μια ανάγνωση πιθανότερη από αυτή «τῶν ούσιῶν» του Hondius) και των ιερών τελετών, ενεργώντας ως αναπληρωτής του δημάρχου Ισχυρίου (ὑπέρ τοῦ δημάρχου Ἰσχυρίου), και σύμφωνα με τις επιταγές των δημοτών οι οποίοι τον εξέλεξαν γι΄ αυτό το σκοπό. Ακολουθεί η καταγραφή της απόφασης του δήμου, (ἐφηφίσθαι Ἁλιμουσίοις) να επαινεθεί ο Χαρίσανδρος Χαρισιάδου (εδώ δίνεται και το πατρώνυμο του τιμωμἐνου) και να στεφανωθεί με χρυσό στεφάνι αξίας πεντακοσίων δραχμών άρετῆς ἕνεκα καὶ δικαιοσύνης τῆς εὶς τοὺς δημότας. Δίνεται τἐλος η εντολή στον δήμαρχο Κύβερνιν να φροντίσει για την καταγραφή του ψηφίσματος στα αρχεία του δήμου και σε μια μαρμάρινη στήλη η οποία θα στηθεί στο ιερό του Διονύσου (ἀναγράψαι εἰς τὰ κοινὰ γραμματεῖα καὶ ἐν στἠληι λιθίνηι καὶ στῆσαι ἐν τῶι Διονυσίωι). Κάτω από την επιγραφή έχει χαραχτεί το στεφάνι.

Όπως ήδη είχε επισημάνει ο Hondius στη δημοσίευση του το 1920- 1922, η επιγραφή έχει ιδιαιτερο ενδιαφέρον, τόσο για την τοπογραφία, όσο και για την ιστορία του δήμου.

1.Το τοπογραφικό ενδιαφέρον της επιγραφής αφορά στα κατά τα άλλα ασαφή νότια σύνορα του δήμου του Αλίμου με την Αιξωνή, τον επόμενο δήμο στην περιγραφή της Παραλίας από τον γεωγράφο Στράβωνα. Η επιγραφή συνδέθηκε από τον Hondius με κάποια ερείπια (το τμήμα ενός τοίχου πλάτους 1,5 μ. και ένα λιθόπλινθο κάθετο σ´ αυτό) που ταυτίστηκε για το λόγο αυτό με το αναφερόμενο ιερό του Διονύσου, το οποίο στην περίπτωση αυτή θα ανήκε στην κατηγορία των ιερών των συνόρων (παράδειγμα ο ναός του Ελευθερίου Διονύσου στα όρια της Βοιωτίας).

Η ταύτιση ωστόσο αμφισβητείται. Πολύ αμφίβολη είναι η αναγνώριση στα ερείπια της κάτοψης ενός ναού ή ιερού, ούτε αναφέρονται άλλα ευρήματα (αναθήματα κλπ) που θα συνηγορούσαν γι´ αυτήν. Πιθανότερο φαίνεται ότι το Διονύσιον βρισκόταν κοντά στο θέατρο, το οποίο εντοπίσθηκε από την Ντίνα Καζά στον λόφο της Αγ. Άννας. Είναι γνωστή άλλωστε η ευκολία μετανάστευσης των επιγραφών. Δεν αποκλείεται εν τούτοις τα εν λόγω ερείπια, είτε πρόκειται για ένα ιερό των ορίων, είτε για ένα ταφικό περίβολο (σε κάποια απόσταση βρέθηκε ένας διπλός τάφος και θραύσμα επιτύμβιας στήλης ενός Αλιμουσίου), είτε για ένα πύργο (όπως τουλάχιστον δείχνει το μεγάλο πάχος του τοίχου και η θέση πάνω στο λοφίσκο), να πλαισίωναν μια παραλιακή οδό, στα σύνορα με την Αιξωνή, τα οποία θα συνέπιπταν με το μικρό –σήμερα εξαφανισμένο– ρέμα της Καμάριζας (βλ. KvAIII).

 2. Πιο ενδιαφέροντα από το τοπογραφικό είναι τα θέματα λειτουργίας του δήμου και γενικότερα της εξέλιξης των κοινωνικών συσχετισμών στον δήμο, που αναγνωρίζονται σε μια προσεκτικότερη ανάγνωση του ψηφίσματος.

Ο Χαρίσανδρος εκλέγεται για να αντικαταστήσει το δήμαρχο στα θρησκευτικά του καθήκοντα. Η μακρόχρονη απουσία  του Ισχυρία, που αυτό προϋποθέτει, γεννά την υποψία ότι αυτός είχε απαλλαγεί από την άσκηση των καθηκόντων του, λόγω κάποιας δικαστικής εκκρεμότητας. Από το Δημοσθένη γνωρίζουμε πράγματι ότι δεν ήταν σπάνιες οι διοικητικές ανωμαλίες στο δήμο του Αλιμούντος. Δεν είναι άσχετη εν προκειμένω η πληροφορία για ένα (μη σωζόμενο) κατά Ισχυρίου λόγο του Λυκούργου.

Το ενδιαφέρον μας κινεί η απόφαση του δήμου για την έκτακτη εκλογή με ψηφοφορία του Χαρισάνδρου για να αναλάβει τα θρησκευτικά καθήκοντα του δημάρχου,τη στιγμή που όπως προβλέπεται τουλάχιστον τον 4^ο αι., ο αναπληρωτής του δημάρχου πρέπει να είχε κληρωθεί κανονικά στην αρχή του έτους συγχρόνως με το δήμαρχο. Η παράκαμψη του κανονικού αναπληρωτή, δεν εξηγείται αλλιώς παρά μόνο από κάποιο ειδικό λόγο: την επείγουσα ανάγκη για κάποιον δημότη ικανό να αναλάβει -όχι απλώς την διαχείριση των προοριζόμενων για τις θυσίες δημοτικών χρημάτων- αλλά το οικονομικό βάρος που αυτές συνεπάγονταν, και το οποίο προφανώς, και αυτό είναι το δεύτερο σημείο, δεν μπορούσε να σηκώσει το ταμείο του πτωχευμένου δήμου.

Την υπόθεση ενισχύει το ύψος των τιμών: αντί για το απλό στεφάνι από αγριελιά (θαλλού στέφανον) με το οποίο κατά κανόνα τιμώνται οι απερχόμενοι άρχοντες, στον Χαρίσανδρο θα δοθεί ένα χρυσό στεφάνι, η αξία του οποίου, οι πεντακόσιες δραχμές, που προφανώς πλήρωσε ο ίδιος, αντιστοιχούσε σχεδόν στην ετήσια δαπάνη για τις θυσίες, όπως δείχνει το παράλληλο των εορτολογίων άλλων δήμων, π.χ. της Μεγάλης Δημαρχίας της Ερχιάς στα Σπάτα.

Η θεσμική υποχρέωση των πλουσιότερων πολιτών να συνεισφέρουν ως λειτουργοί –και ειδικά ως χορηγοί στους δραματικούς αγώνες– είχε αποτελέσει-μαζί με το συμμαχικό φόρο- το υλικό θεμέλιο της εξισωτικής κοινωνικής δημοκρατίας του 5^ου αι. Η αναγέννηση της μετά τα μέσα του 4^ου αι. ιδιαίτερα επί Λυκούργου, θα στηριχθεί όλο και περισσότερο στον εσωτερικό δανεισμό και την εθελοντική εισφορά μιας νέας οικονομικής ισχυρής τάξης πολιτών.

Η επιγραφή του Αλίμου προσφέρει ένα μικρό αλλά χαρακτηριστικό δείγμα της αλλαγής των συσχετισμών και της αλλοίωσης του ίδιου του πνεύματος της δημοκρατίας, στους συρρικνωμένους αγροτικούς δήμους, όπου τα δημοτικά νεκροταφεία, έχουν αντικαταστήσει οι μεγάλοι οικογενειακοί ταφικοί περίβολοι της νέας τάξης των νεόπλουτων. Η οικονομική δυσχέρεια θα έχει ως αποτέλεσμα την προσφυγή σε ιδιώτες ευεργέτες και τη παράκαμψη των κανονικών δημοκρατικών (όπως η κλήρωση) διαδικασιών.

Το αττικό δημοτικό ψήφισμα κάτω από αυτές τις συνθήκες εξελίσσεται στον μοναδικό τρόπο επίσημης έκφρασης της ευγνωμοσύνης του δήμου στους δημότες από τους οποίους εξαρτάται πλέον σε μεγάλο βαθμό η λειτουργία του, ένα σημαντικό μέρος της οποίας αποτελούσαν ακριβώς οι θυσίες. Εξηγείται, έτσι, και ο πολλαπλασιασμός κάτω από τις συνθήκες μαρασμού των δήμων του αριθμού των δημοτικών – στη μεγάλη πλειοψηφία τους τιμητικών – ψηφισμάτων, αλλά και το ύφος και οι τιμές και το status των εμπλεκομένων.

Είναι χαρακτηριστικό ότι από τα 157 σωζόμενα δημοτικά ψηφίσματα του 4^ου αι. τα 94 ήτοι το 58% είναι τιμητικά ψηφίσματα (όλα πλην τεσσάρων από αγροτικούς δήμους), και ότι 56 από αυτά, δηλαδή πάνω από τα δύο τρίτα χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα.

Στην ίδια κατεύθυνση δείχνει και η αλλαγή από τα μέσα του 4^ου αι. στον τρόπο έκφρασης της ευγνωμοσύνης των δημοτών. Πέραν της δικαιοσύνης, για τη σωστή και δίκαιη εκτέλεση των καθηκόντων τους, έμφαση δίνεται στην αρετή και τη φιλοτιμία, και ο έπαινος συνοδεύεται όλο και συχνότερο με τη χορήγηση χρυσού στεφάνου. Τρία χρονολογούνται στα μέσα του αιώνα, δώδεκα στη δεκαετία 330 στο 320.

Το κοινωνικό υπόβαθρο δίνει η προσωπογραφία: από τους 59 γνωστούς εισηγητές δημοτικών ψηφισμάτων (μεταξύ αυτών και ένας δήμαρχος) οι μισοί τουλάχιστον είναι γνωστά μέλη πλουσίων οικογενειών του τόπου με τοπική δραστηριότητα και ταυτιζόμενο ταφικό περίβολο, ενώ τα τρία τέταρτα των 113 ή 114 τιμωμένων (στους οποίους περιλαμβάνονται και 10 δήμαρχοι) είναι άνθρωποι με σοβαρό προσωπικό και οικογενειακό περιουσιακό υπόβαθρο και γνωστή δραστηριότητα σε δημοτικό και παναθηναϊκό επίπεδο. Για τους εμπλεκόμενους στο ψήφισμα που παρουσιάσαμε γνωρίζουμε λίγα  πράγματα: ένας Θεόφιλος Αλιμούσιος (ό ίδιος ή ο εισηγητής ή ο πατέρας του) αναφέρεται ως επιστάτης των προέδρων της εκκλησίας το 375/4, ενώ ένας Χαρίσανδρος είχε διατελέσει άρχων το προηγούμενο έτος 376/5.

Το πεδίον που καλύπτει η «ευεργεσία» είναι, όπως εν προκειμένω στο εξεταζόμενο ψήφισμα, η χρηματοδότηση των δημοτικών λατρειών με την κανονική τέλεση των υποχρεωτικών θυσιών και των εορτών, στις οποίες ανανεώνονται κατά διαστήματα οι δεσμοί των δημοτών με τις θεότητες του δήμου και οι σχέσεις μεταξύ των μοιρασμένων μεταξύ άστεως και αγρών πολιτών, οι οποίοι με αυτές κυρίως τις ευκαιρίες, στα Διονύσια ή τα Απατούρια ή με αφορμή κάποια ιδιωτική θυσία, θα συναντηθούν στον δήμο. Η ουσία είναι η συνεχής και με κάθε τρόπο οικονομική συμπαράσταση που θα επιτρέψει στο δήμο να συνεχίσει να λειτουργεί αξιοπρεπώς, ως φύλακας των κοινοτικών παραδόσεων. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η σειρά των επιγραφών που τεκμηριώνουν για το τελευταίο τρίτο του 4ου αι. μια μοναδική οικοδομική δραστηριότητα, η οποία πρέπει να άλλαξε την εικόνα πολλών δήμων. Παράδειγμα η δωρεά της αγοράς από τον Λεύκιο στον δήμο του Σουνίου (ΙGII² 1180), η κατασκευή της λίθινης γέφυρας του Ελευσίνιου Κηφισού από τον Ξενοκλή (IGII² 1191), μιας παλαίστρας από κάποιον που το όνομα του αρχίζει με Φρο [–––] στο δήμο της Κηφισιάς (SEGXXXII, 144), η «οἰκοδομία τῶν ἱερῶν καὶ τῶν ἀναθημάτων» από έναν άγνωστο σε έναν άγνωστο δήμο (IGII² 1215). Ένα χαρακτηριστικό δείγμα της θέλησης προβολής στον δήμο των πλουσίων «αστικών» (κατοίκων του άστεως) δημοτών, αποτελεί η σύγχρονη κατασκευή δημοτικών θεάτρων, όπως στις Αχαρνές, το Ευώνυμον και η επέκταση, ουσιαστικά ο διπλασιασμός του θεάτρου του Θορικού. Η ιδιωτική ευεργεσία μαρτυρείται επιγραφικά μόνο στην περίπτωση του θεάτρου του Ευωνύμου στην προεδρία του οποίου, σώζεται το όνομα του ευεργέτου, του Ολυμπιόδωρου Διοτίμου Ευωνυμέως τριηράρχου το 326/325, μιάς λειτουργικής οικογένειας με μακρά παράδοση. Κάτι ανάλογο πρέπει να υποθέσουμε και για τα υπόλοιπα προαναφερθέντα σύγχρονα θέατρα, έργα η χρηματοδότηση των οποίων από τον δήμο αποκλείεται, σύμφωνα με τα όσα γνωρίζουμε για τους δημοτικούς προϋπολογισμούς.

          Τον σχεδόν θεσμικό χαρακτήρα που παίρνει η ανάληψη των δημοτικών δαπανών από τους ιδιώτες δείχνει το αξίωμα των μεραρχών του Αθμόνου (IGII² 1203), καθώς και η κατανομή των δαπανών για τις δημοτικές λατρείες σε ένα συγκεκριμένο αριθμό λειτουργών, που δηλώνεται στο προαναφερθέν «εορτολόγιο») της Ερχιάς με την κατάταξη των θυσιών σε αντίστοιχες στήλες.

Η ιδιόμορφη, μονόπλευρη, αυτή σχέση του πλουσίου «αστικού» με τον δήμο καταγωγής του αποτελεί, όπως είδαμε, ένα δείγμα της εξέλιξης, κάτω από συνθήκες αυξημένης οικονομικής ανισότητας, της δημοκρατικής «λειτουργίας» μέσα στο πνεύμα της πολιτικής του Λυκούργου, σε μια «δημοτική πατρωνεία», δηλαδή σε μια σχέση εξάρτησης του δήμου από τον ισχυρό άνδρα, σε επίσημη έκφραση της οποίας εξελίχθηκε το δημοτικό ψήφισμα. Η αντικατάσταση με τον τρόπο αυτό της ανακατανομής του πλούτου μέσω των λειτουργιών (δηλαδή ένα είδος φορολόγησης) από ένα – βασισμένο στη φιλοτιμία – ευεργετισμό και η αναβίωση με νέο πρόσωπο της αριστοκρατικής πατρωνείας, θα οδηγήσει στην ουσιαστική αλλαγή του πολιτικού ρόλου της οικονομικώς άρχουσας (ή λειτουργικής) τάξης και τέλος της ίδιας της φύσεως της δημοκρατικής πόλης, αλλαγή που παίρνει συγκεκριμένη μορφή με τις ολιγαρχικές ανατροπές του 322 και της δεκαετίας 317–307 και ολοκληρώνεται στην ελληνιστική και τη ρωμαΪκή εποχή.

Την επιβίωση των συνθηκών αυτών στους δήμους, κάτω από το καθεστώς του Δημητρίου Φαληρέως στην αρχή της ελληνιστικής περιόδου, επιβεβαιώνει η δεύτερη επιγραφή (εικ.3). Η αποσπασματική διατήρηση της δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια συζήτησης. Η επιγραφή βρέθηκε στο θέατρο του μεγάλου (εξέλεγε δέκα βουλευτές) δήμου του Ευωνύμου, για το οποίο όμως, παρά την πλούσια αρχαιολογική εικόνα, λίγα πράγματα γνωρίζουμε. Δεν θα σας κουράσω με επαναλήψεις. Την επιγραφή που μου παραχώρησε η ανασκαφέας Ολγα Αλεξανδρή δημοσίευσα στην Αρχαιολογική Εφημερίδα του 2007. Πρόκειται για το θραύσμα ενός ψηφίσματος. Η χρονολόγηση του στο τέλος του αιώνος βασίστηκε στη χαρακτηριστική εξέλιξη της μορφής των γραμμάτων και στην συμπλήρωση του ονόματος του επωνύμου άρχοντος του 313/312. Με αυτό τιμάται ο δήμαρχος Κτησικλείδης (το όνομα συμπληρώνεται) με χρυσό στεφάνι για την εκτέλεση των καθηκόντων του και την τέλεση των δημοτικών θυσιών.

εικόνα 1

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΑΛΙΜΟΥΣΙΩΝ 

ΕΜ 12650: Επιγραφικό Μουσείο, Αθήνα./ Epigraphic Museum, Athens
© CopyrightΥπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού - Οργανισμός Διαχείρισης καιΑνάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων
/ © Hellenic Ministry of Culture and Sports/ Hellenic Organization of Cultural Resources Development)

εικόνα 2

εικόνα 3

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΕΥΩΝΥΜΕΩΝ

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο/National Archaeological Museum, Athens 
Copyright © ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ/ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ/

© Hellenic Ministry of Culture/ Hellenic Organization of Cultural Resources Development

.